نهضت حسینی به عنوان یک پدیده اجتماعی دارای ابعاد و جنبه های مختلفی است. به یک معنا چندماهیتی است؛ زیرا علل و عوامل مختلفی در پدیداری آن نقش ایفا می کند. علل اجتماعی نهضت حسینی را می توان با شناخت علل فاعلی و علل غایی به دست آورد. البته لازم است که علل مادی یعنی اجزاء و عناصر تشکیل دهنده آن و همچنین علل صوری آن یعنی وضع و شکل و خصوصیتی که در مجموع پیدا کرده است، دانسته شود. با این همه برای شناخت هر پدیده اجتماعی چون نهضت حسینی ضروری است، ابتدا علل وموجباتی که آن را پدید آورده اند شناخته شوند. بی شناخت آن و هم چنین علل غایی و اهداف اجتماعی، نمی توان تحلیل درستی از ماهیت آن بدست آورد. بنابراین باید بدانیم که نهضت حسینی چه هدفی داشته و عناصر و محتوای آن چیست و چه عملیات و کارهایی انجام شده و درنهایت به چه شکلی درآمده است؟ این ها موجب می شود تا تصور درستی از نهضت حسینی به دست آوریم.
در نوشتار زیر به یکی از ابعاد نهضت حسینی پرداخته شده و تلاش گردیده عنصر تبلیغی نهضت و پیام آن شناسایی و بر پایه منابع معتبر تحلیل و تبیین گردد و روش های پیام رسانی آن بازخوانی شود.

مفهوم پیام رسانی و تبلیغ

از آن جایی که نهضت حسینی نهضتی تک معنا و تک مقصد نیست و در آن واحد مقاصد و هدف های مختلفی را در نظردارد، می بایست به همه ابعاد و مقاصد آن به دقت توجه شود و به تحلیل و تجزیه و تبیین آن پرداخت. هرچند که ممکن است که همه آن مقاصد و اهداف به یک هدف اصلی بازگردد ولی بازخوانی همه اهداف و مقاصد و ابعاد آن کمک می کند تا شناخت کامل وجامع تری از نهضت ارائه شود. به عنوان نمونه نهضت حسینی(ع) نهضتی است در برابر قدرت های ستمگر و نفی سلطه ستمگران، از این رو حاضر به بیعت با یزید به عنوان فردی ستمگر نمی شود و لذا ماهیتی نفی گرایانه و عدم تسلیم دربرابر تقاضاهای جابرانه دولت و قدرت ستمگر زمان پیدا می کند. ازسوی دیگر عنصر امر به معروف و نهی از منکر در آن قوی است به گونه ای که می توان گفت عامل اصلی و ارزشی نهضت حسینی به شمار می رود. تا آنجا که اگر عاملی دیگر وجود نداشت خود به تنهایی می توانست نهضت حسینی را پدید آورد. بنابراین اگر دولت اموی و یزیدی از وی بیعت نمی خواست و یا دیگرانی در مکه از وی دعوت نمی کردند باز نهضت شکل می گرفت. می توان در نهضت حسینی عنصری غیر از دعوت کوفیان نیز جست که عنصر اتمام حجت است. به این معنا که کسی مدعی نشود رهبری قیام نکرد تا ما، وی را بر سرکوب سلطنت یزیدی یاری و همراهی کنیم.
یکی از جنبه های جنبش حسینی، جنبه تبلیغی آن است. به این معنا که برای خود پیام و رسالت و ماموریتی ویژه داشت که می بایست انجام شود. این بخش از رسالت را حضرت به شکل اصلاح در امت جد خویش و بازگشت به اصول اسلام و سیره پیامبر(ص) و پدر بزرگوار خویش(ع) بیان می کند.

مفهوم تبلیغ در قرآن

برای تبیین و تحلیل این بعد از نهضت حسینی لازم است مفهوم تبلیغ در آموزه های قرآنی و اسلامی دانسته شود. آن گونه که از کاربردهای قرآنی برمی آید تبلیغ در آموزه های قرآنی بیان رسالت الهی و ماموریتی است که از سوی خداوند بر دوش پیامبران و اولیای الهی نهاده شده است. واژه تبلیغ و مشتقات دیگر آن چون بلاغ و ابلاغ به معنای رساندن پیام و فکر و امور معنوی است. به این معنا که اگر امور مادی و جسمانی به کسی رسانده شود، ایصال آن چیز گفته می شود ولی اگر فکر و اندیشه ای به دیگری رسانده شود، ابلاغ آن تفکر و اندیشه است.
رسول و مبلغ کسی است که پیامی و رسالتی را به دیگری برساند مانند ابلاغ احساسات و عشق و محبت و سلام و یا اندیشه و فکر که اموری معنوی می باشند و در حوزه امور مادی و جسمانی نیستند.
اگر کسی برای خود رسالتی در جامعه احساس کند و بکوشد تا آن را به اتمام برساند، او را دارای رسالت می گویند؛ زیرا پیامی دارد که می خواهد آن را به گوش جامعه برساند و وظیفه خویش را در برابر جامعه انجام دهد. خداوند در قرآن می فرماید: الذین یبلغون رسالات الله و یخشونه و لایخشون احد الا الله؛ آنانی که پیام ها و رسالت های الهی را به مردم می رسانند و جز از خدا از کسی بیم و هراسی ندارند. (احزاب آیه 39)
بنابراین تبلیغ و ابلاغ و بلاغ به معنای رساندن پیام به دیگری است. تبلیغ در کاربردهای قرآنی مرحله ای در حوزه شناخت و خوب رساندن پیام و رسالت به دیگری است. بر هر فرد مسلمان همچنان که امر به معروف و نهی از منکر واجب است، شناخت پیام الهی و رساندن درست آن به دیگران هم لازم می باشد.

عوامل موفقیت یک پیام

برای این که پیامی به درستی به مخاطب رسانده شود می بایست شرایطی داشته باشد که می توان آن ها را عامل موفقیت پیام دانست. البته عوامل موفقیت را می توان به دو دسته: عواملی که به ماهیت آن باز می گردد و عواملی که به وسایل و ابزارهای آن تعلق می گیرد دسته بندی کرد.
.1 ماهیت ذاتی پیام و غنا و قدرت معنوی آن که قرآن از آن به حقانیت پیام تعبیر می کند از مهم ترین عواملی است که در قرآن بدان اشاره شده است. بنابراین ماهیت حقانی و عقلی بودن پیام یکی از مهم ترین و اصلی ترین شرط موفقیت پیام می باشد. به این معنا که با حقانیت و عقلانی بودن پیام می توان به قدرت و نیرومندی محتوای آن ایمان داشت. از این رو پیام می بایست منطقی بوده و با عقل و فکر بشر سازگار باشد به گونه ای که جاذبه عقل بشر آن را به سوی خود بکشد.
این شرط، ارتباطی به پیام رسان ندارد بلکه ماهیت پیام است که جاذبه لازم را ایجاد می کند. در این که حقانیت پیام خود عامل بسیار موثری در موفقیت پیام است، از نظر دانش روان شناسی علمی و منطق دینی جای تردیدی در آن نیست. قرآن در این باره بیان می کند که حقانیت پیام می تواند خود عامل جاودانگی و بقا و تاثیرگذاری آن باشد؛ چنان که بطلان پیامی موجب می شود تا پیام، خود عامل فنای خویش شود: انزل الله من السماء ماء فسالت اودیه بقدرها فاحتمل السیل زبدا رابیا... کذلک یضرب الله الحق و الباطل فاما الزبد فیذهب جفاء و اما ماینفع الناس فیمکث فی الارض؛ خداوند از آسمان آب را فرو فرستاد پس سیلاب ها راه افتاد و هر جویی بنا به ظرفیت خود آب را دربرگرفت... خداوند
این گونه برای حق و باطل مثال می زند. پس کفی که بر روی سیل های خروشان است از میان می رود و آن چه برای مردمان سودمند است (آب) باقی می ماند.
.2 همراهی با احساسات بشر دومین عنصر موفقیت پیام است؛ زیرا محتوای غنی و نیرومند و عقلانی پیام به تنهایی نمی تواند مخاطب خود را جذب نماید.
انسان کانونی دارد که غیر از کانون عقل و منطق است. این کانون را که کانون احساسات و عواطف است نمی توان با ابزارهای عقلی تحریک کرد. بنابراین سازواری و هماهنگی با احساسات بشر و تا اندازه ای اشباع آن می تواند موفقیت پیامی را تضمین کند به ویژه که با نیازهای عملی و عینی بشر و خواسته های زندگی وی هماهنگ باشد.
اگر پیامی با احساسات و نیازهای طبیعی بشر ضدیت کند هرگز موفق نخواهد شد. این نیز عاملی است که ارتباط تنگاتنگی با ماهیت پیام داد.
3- شخصیت پیام رسان از عوامل ابزاری موفقیت پیام است. پیام هنگامی می تواند در جامعه نفوذ کند و تأثیرگذار باشد که از روحی بیان شود که قوی و مؤثر است. از این رو شخصیت و خصوصیات و لیاقت و شرایط لازم پیام رسان باید به گونه ای باشد که بتواند روح و دل مردم را جذب و تحت تأثیر روح و روحیه قوی خود قراردهد.
4- عامل دیگر موفقیت، ابزارهایی است که پیام رسان در تبلیغ خود از آن بهره می گیرد باید ابزارهای بیانی و غیربیانی با توجه به شرایط و مقتضیات و نوع پیام، انتخاب و به کار گرفته شود.
برای رساندن هر پیامی نمی توان از هر وسیله و ابزاری بهره برد. برای رساندن پیام الهی نمی توان از ابزارهای نامشروع استفاده کرد و گفت که الغایات تبرر المبادی؛ هدف، وسیله را توجیه می کند. برای رساندن پیامی مقدس، لازم است که از ابزاری مشروع بهره برد.
5- عامل چهارم در موفقیت پیام را می بایست در کیفیت و روش های رساندن پیام جست. قرآن در رساندن محتوای بلند و حقانی خود از اسلوب و روش های بیانی زیبایی استفاده می کند که می توان آن را مقوله هنر قرآنی دانست: الله نزل احسن الحدیث کتابا متشابها مثانی تقشعر جلود الذین یخشون ربهم ثم تلین جلودهم و قلوبهم الی ذکر الله ذلک هدی الله یهدی به من یشاء، خداوند به تدریج بهترین سخن را که قرآن است فرو فرستاد. کتابی که مثانی است و آنهایی که دارای عاطفه و احساس هستند از خشیت خداوند، دل هایشان هنگام شنیدن آیات آن به لرزه می افتد و پوست بدنشان مرتعش می شود. سپس پوست هایشان و دل هایشان با یاد کرد خدا آرام می گیرد و نرم می شود. (زمر آیه23)
برخی از مردمان با شنیدن آیات قرآن دل ها یشان می لرزد و ایمانشان فزونی می یابد (انفال آیه2) و هنگام شنیدن آن به سجده می افتند (اسراء آیه107) و اشک هایشان جاری می شود. (مائده آیه83)
این امور به بهره گیری قرآن از جاذبه و قدرت تأثیرگذاری واژگان و گزاره های قرآنی افزون بر محتوای غنی و بلند آن باز می گردد.
قرآن دارای آهنگ خاصی است. از این رو گفته شده است: تغنوا بالقران؛ با قرآن تغنی کنید (بحارالانوار ج92 ص191 و نیز جامع الاخبار فصل23 ص57) مراد از این تغنی آهنگ های خاص و متناسب با قرآن است، نه آهنگ های مناسب لهو و لعب که حرام و نامشروع می باشد.
امام حسین(ع) در نهضت خویش روش های خاصی را به کار برده است که ارزش تبلیغی دارد و با این روش ها توانست به هدف و مقصد خویش دست یابد. درباره ارزش روش می بایست به این نکته توجه کرد که از زمانی که روش های علوم، تغییر کرد و از روش نظری محض به روش تجربی تغییر یافت، پیشرفت های عظیم و بزرگی در حوزه علوم تجربی حاصل شد و جهان را دگرگون کرد. اگر گذشتگان ما از نظر توانایی و هوش و استعداد از جایگاه برتری برخوردار نبودند، دست کم در حد و اندازه اندیشمندان و دانشمندان امروزی بوده اند و تنها علت عدم پیشرفت آنان روشی بوده که به کار می بردند.

شرایط پیام و پیام رسان

قرآن کریم روش و سبک (متد) تبلیغ را بیان داشته است. یکی از چیزهایی که قرآن در حوزه روشی بر آن تاکید می ورزد پیام روشن و ابلاغ و تبلیغ واضح و آشکار است. (البلاغ المبین) مقصود از آن مطلوب بودن، سادگی، بی پیرایگی پیام است به گونه ای که هر کسی در کمال سهولت و سادگی بتواند آن را درک نماید.
البته روشنی و آشکاری می بایست هم در نوع ارائه، محتوا و شکل پیام باشد و هم در طرز انتقال آن، به گونه ای که بی پرده و بی رو دربایستی پیام گفته و رسانده شود.
مساله دیگر آن است که پیام، ناصح باشد. نصح با معنای خالص در برابر غش است و نه به معنای خیرخواهی. به این معنا که پیام می بایست خالص باشد و پیام رسان نیز در آن مراعات خلوص را نماید و در گفتن پیام خویش هیچ هدف و غرضی جز رساندن پیام که خیر شنونده پیام است، نداشته باشد. قرآن در بیان این شرط می فرماید: ما اسئلکم علیه من اجر؛ من از شما برای پیام رسانی مزدی نمی خواهم (ص آیه 86)
از دیگر شرایط آن است که خود را به تکلف نیندازد و از الفاظ دور از ذهن که شیوایی و گویایی و زیبایی سخن و پیام را از میان می برد پرهیز کند. خداوند از زبان پیامبر در زمینه تبلیغ بیان می کند: ما انا من المتکلفین؛ یعنی چیزی را که نمی دانم و بر خودم ثابت نیست نمی گویم و در برابر مردم تظاهر به دانایی نمی کنم. (ص آیه 86) آن حضرت می فرماید یکی از علم ها این است که بداند که نمی داند: فان من العلم ان یقول لما لا یعلم الله اعلم؛ یکی از علوم این است که درباره چیزی که نمی داند، بگوید خداوند بدان داناست و یا داناتر است. (مجمع البیان ج 8 ص 486)
از شرایط پیام رسان آن است که تواضع و فروتنی داشته باشد و از استکبار و غرور پرهیز کند. خود را همانند مردم بداند و بزرگی و فخر نفروشد. (سوره کهف آیه 110 و نیز اعراف آیه 61) در برابر مردم نرمی داشته باشد و از خشونت پرهیز کند: فقولا له قولا لینا لعله یتذکر او یخشی؛ شما دو نفر (موسی و هارون) با فرعون سخنی نرم بگویید شاید به یاد خدا افتد و یا از خدا هراسان شود. (طه آیه 44) و درباره پیامبر(ص) می فرماید: فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک؛ به سبب رحمتی از خدا با ایشان نرم رفتار کردی و اگر خشونت می ورزیدی و سخت دل می بودی از پیرامونت پراکنده می شدند. (آل عمران آیه 159)
شهامت و شجاعت را می توان از شرایط پیام رسان و کیفیت های تبلیغ دانست. از این رو مبلغ نمی بایست جز از خدا از کسی بهراسد. (احزاب آیه 39)
از دیگر روش های تبلیغ که در موفقیت آن نقش بسزایی دارد، عدم تفاوت گذاری میان مخاطبان و مردم است. (شعراء آیه 114 و انعام آیه 52)
استقامت و صبر از دیگر ویژگی های مبلغ و از روش های موثر در آن است که در آیات بسیاری بدان اشاره شده است. (نون آیه 48 و احقاف آیه 35 و نیز هود آیه 112)

ویژگی پیام نهضت حسینی

امام حسین(ع) در نهضت خویش همه این امور و شرایط را مراعات کرد و توانست به مقصد برسد. پیام وی دارای محتوای عالی و بلندی است و آن بازگشت به اسلام قرآنی و سیره نبوی و امر به معروف و نهی از منکر و برکنار کردن حاکمان ستمگر و ظالمان می باشد.
او این پیام را به خون خویش رنگ آمیزی کرد تا جاودانه بماند. از همه ابزارهای تبلیغی به درستی بهره گرفت و توانست دشمن را مغلوب سازد. برای تحریک افکار عمومی پس از سه روز از مخالفت با بیعت، آشکارا از جاده اصلی مدینه به مکه حرکت می کند و مخالفت خود را با بیعت یزیدی علنی و آشکار می سازد. هدف قیام و مخالفت خویش را در سخنرانی ها و نامه ها و وصیت ها و رجزها بیان می کند. در مکه زمان عمره و حج، اهداف قیام و نهضت خویش را برای همگان بازگو می کند تا همه جهان اسلام از علل مهاجرت و مخالفت وی آگاه شوند.
برای آیندگان، زمانی هل من ناصر ینصرنی می فرماید که دیگر کسی همراه و یار و یاور او نیست. دشمن را با احساسات و منطق قوی و عقلی خویش خوار و پست می گرداند. این گونه است که ارتش پیروز میدان، شکست خورده، حکومت را از دست می دهد و تلاش هایش برای تداوم حکومت و سرکوب نهضت مدینه و مکه بی نتیجه می ماند. فرزند یزید، معاویه دوم، به دلیل بطلان خلافت اموی و باورمندی به حقانیت علوی و حسینی از خلافت دست می کشد و کناره گیری می کند و به جرم همین محبت به زهری کشته و مسموم می شود.
پیام رسانان دیگر نهضت نیز راه آن حضرت را ادامه می دهند و شور و شرری در جهان به پا می کنند و نظام جبرگرایانه و ستمگرانه یزیدی و اموی را فرومی پاشانند. این، چیزی جز بهره گیری درست از عناصر تبلیغ نیست که از قرآن آموخته و در میدان عمل تجسم واقعی بخشیده اند.

بررسی علل و عوامل واقعه کربلا در گفتگو با دکتر جعفر شهیدی

ماجرای دیدار با استاد علامه مرحوم دکتر سیدجعفر شهیدی از «خواندن یک کتاب» آغاز شد. روزی به مناسبت و به عادت دیرین در ایام سوگواری حضرت سیدالشهدا، کتاب نفیس و بی مانند آن بزرگوار «قیام امام حسین، پس از پنجاه سال» را دست گرفتم و غرق در خواندن شدم. می گویم «غرق» چون حقیقتاً واژه بهتری وجود ندارد. آن کتاب در نوع خود چه از حیث محتوا و چه از نظر روش تحلیل تاریخی بی نظیر و در مجموعه ادبیات عاشورایی که به زبان فارسی وجود دارد غیرقابل جایگزین است، کتابی که برای نخستین بار به زبانی شیوا و با دقتی بی مانند زوایا و علل یک حادثه بسیار مهم تاریخی را می کاود و تحلیلی از آن به دست می دهد که هم ویژگی ها و خصوصیات مردم شناختی و روان شناسی اجتماعی عصر وقوع حادثه را در خود لحاظ می کند و هم تلاش می کند پدیده های تاریخی را در ارتباط با یکدیگر ببیند و از نحوه تاثیر آنها بر هم پرده بردارد. در واقع آن کتاب به واقعی ترین معنای کلمه «تحلیلی» است یعنی اینکه -به سبک وقایع نگاران قدیم- به ما بگوید چه حوادثی رخ داد بسنده نمی کند و همانطور که آن مرد بزرگ خود مایل بود تاکید کند علاوه بر گفتن اینکه چه وقایعی رخ داد همچنین به ما می گوید آن وقایع «چرا» رخ دادند و در بیان این چرایی حداکثر دقت را به کار می برد و خود را به تابوها و مشهورات محدود نمی کند.
خلاصه اینکه خواندن چنین کتابی شوق دیدار با نویسنده آن را در دل زنده کرد. حجت الاسلام معلی مدیرمسئول دانشمند کیهان فرهنگی نیز که خود مستقل از کتاب علامه شهیدی درباره چرایی واقعه عاشورا به تحلیلی شبیه آنچه آن کتاب نهایتاً به آن می رسد دست یافته بود، به رغم بیماری و مشکلات شدید جسمی از تنظیم وعده ای با دکتر شهیدی استقبال کرد. روز موعود وقتی خود را به موسسه لغت نامه دهخدا رساندیم دکتر شهیدی تک و تنها در یک اتاق ساده و در میان انبوهی از کتاب های فارسی، عربی و انگلیسی نشسته بود، مرا چون فرزندی کوچک با مهربانی پذیرفت و به آقای معلی احترام فراوان کرد. قرار ما این بود که بحث را از محتوای کتاب «پس از پنجاه سال» آغاز کنیم اما نهایتاً آن را به سرگذشت و تاریخ زندگی علامه شهیدی بکشانیم؛ یعنی درست همان کاری که در طول زندگی پربارش هرگز کمترین علاقه ای به آن نشان نداده بود.
علامه مرحوم اما گویی دست ما را از پیش خوانده باشد جز درباره قیام سیدالشهدا و محتوای کتاب- تازه آن هم نه خود کتاب- حرفی نزد و هربار که بحثی مربوط به شخص خودش در میان آمد، به آسانی از کنار آن گذشت آن هم صرفاً با گفتن این یک جمله که «این چیزها ارزش حرف زدن ندارد»!
اکنون آن گنج بی مانند از دیده ها نهان شده و به جایگاه ابدی خود عروج کرده است. برای ما که ولو در حد چند دقیقه محضر پرفیض آن استاد گرانمایه را درک کرده و صفحاتی از دریای دانشش را تورق کرده ایم فرض واجب بود که در حد بضاعت خویش به ساحت پاکش عرض احترام و ارادتی بکنیم. این گفت وگو به همین دلیل عیناً از کیهان فرهنگی نقل و تجدید چاپ می شود.
¤در زمان دو خلیفه، اول، تعصبات قبیله ای در میان خواص و طبقه حاکم شایع بود و هنوز به میان مردم نفوذ نکرده بود. در زمان عثمان چون منافع و مطامع اقتصادی هم وارد کار شد، مردم هم به رسومات جاهلی خود رو آوردند و به این معنا که هر کسی می خواست بهره او و قبیله اش از بقیه بیشتر باشد. نظر شما در این باره چیست؟
- به مطلب بسیار مهمی اشاره کردید. در زمان ابوبکر و عمر، حکومت اسلامی درآمد چندانی نداشت که بر سر آن نزاعی دربگیرد. در زمان عثمان عواید مالی زیاد شد. پول و امارت که آمد، دعوا هم شروع شد. من در یکی از کتاب هایم نوشته ام که تا پیش از عثمان، هرکسی که می آمد و امارتی را می پذیرفت، به طمع مال نبود. چون اصلاً مالی وجود نداشت. در زمان عثمان غنایم از ایران و جاهای دیگر، به دستگاه خلافت سرازیر شد و این ابتلای جدیدی بود که از آن سربلند بیرون نیامدند.
¤این نکته هم قابل توجه است که عمر دقت داشت، انحراف در جامعه گسترش پیدا نکند. عمر همه والیان خودش را از این حیث مواظبت می کرد. جز یزید عموی معاویه و بعد از او خود معاویه که در شام برای خود حکومت اشرافی به راه انداخته بودند. اما عثمان، غنایم و عواید حکومت را اموال شخصی خود تلقی کرد و لذا در هزینه کردن آنها هیچ ضابطه ای را مراعات نمی کرد. آیا این نظر را قبول دارید؟
- بله، درست می فرمایید. این که عمر مراقب بود کارگزارانش به زندگی اشرافی رو نیاورند، صرفاً باعث می شد که آن روحیات جاهلی و قبیلگی، همچنان مکتوم بماند و رشد نکند. اما آن را علاج نمی کرد. در زمان عثمان هم که قضیه به کلی فرق کرد. عثمان به صراحت می گفت غنایم ملک خلیفه است و هرکاری بخواهد، می تواند با آنها بکند. همین باعث شد که مردم برسر میزان بهره مندی از غنایم شروع به طمع ورزی کردند. یک عامل دیگر را هم در اینجا نباید ناگفته گذاشت و آن این که در دوره ابوبکر و عمر، کسانی که از غیر عرب به اسلام رو آورده بودند، در اقلیت بودند. اما در زمان عثمان این اقلیت، تبدیل به اکثریت شد. بعد این اکثریت به فکر افتاد که خودش را از سیطره اعراب بیرون بیاورد. خود این امر باعث رواج اختلافات و منازعات جدیدی شد. هرچه تعداد این تازه مسلمان های غیر عرب بیشتر می شد، این اختلافات هم شدیدتر می شد.
¤شما در کتاب «پژوهشی پیرامون قیام امام حسین(ع) نوشته اید که در واقعه «جنگ حره» ابتدا نمایندگان مردم مدینه برای بیان مطالباتشان به شام و نزد یزید رفتند و بعد که ناامید برگشتند به مردم خود گفتند ما از نزد مرد فاسقی می آییم که شایسته خلافت نیست. حالا سؤال این است که این مردم آیا در سال61 و قبل از واقعه عاشورا، به فسق یزید پی نبرده بودند که امام علی(ع) را یاری کنند و آن ماجرا واقع نشود؟
- شما می دانید که شرایط زمانی بر روی افکار مردم اثر می گذارد و گذشت زمان تغییراتی در حالات آنها پدید می آورد. به علاوه، آن عده از مردم مدینه که در واقعه حره رودرروی یزید ایستادند، شاید در سال 61 و هنگام قیام امام حسین(ع) هم به یزید اعتراض داشتند. یعنی نمی شود گفت همه آنها که با امام(ع) همراهی نکردند، لزوماً موافق و طرفدار یزید بودند. این نکته را هم درنظر داشته باشید که عده معترضان به یزید در جنگ حره بسیار کم بود. شاید عددشان از 50تجاوز نمی کرد. لذا من باز هم مایلم به تقسیم بندی افراد جامعه اسلامی برگردم و به آن تأکید کنم. در میان مسلمانان، یک عده مسلمان «علمی» هستند. یعنی اگر چند پرچم برافراشته شود به نام اسلام، مسیحیت و یهودیت، زیر علم اسلام می روند نه زیر بیرق یهودی و نصرانی. یک عده دیگر مسلمانان «قلمی» هستند. یعنی اگر بخواهند چیزی بنویسند، به نفع اسلام می نویسند. دسته دیگر مسلمانان «قدمی» هستند. یعنی حاضرند پا پیش بگذارند، در راه ارزشهای اسلامی بکوشند و مجاهده کنند و از بذل مال و جان هم دریغ ندارند. در زمان امام حسین(ع) کثیری از اعضای جامعه اسلامی، فقط به زبان مسلمان بودند. شاید امام(ع) را هم می خواستند و دوست می داشتند، اما نه آنقدر که مثل آن 72نفر، در رکاب او جانبازی کنند. در واقعه حره، فرصتی برای بعضی از اینها پیش آمد. و خواستند هم ضربه ای به یزید بزنند و هم گذشته خود را- و ننگی را که در اثر یاری نکردن پسر رسول خدا(ص) بر دامنشان افتاده بود- جبران کنند، اما نتوانستند.
¤اگر در احوال آن جماعت عوام کوفی و شامی، که به همراه امرای سپاه یزید و عبیدالله راه افتادند و در واقع نقش پیاده نظام آنها را برعهده گرفتند، دقیق بشویم به نکات جالبی دست خواهیم یافت. همه همت این عده دنیایشان بود. مشکل اینها این نبود که چرا فساد اقتصادی و سیاسی در بین طبقه حاکم شایع شده است؟ اعتراض اینها به این بود که چرا از این اموال و مناصب نامشروع بی بهره مانده اند؟ برای همین بود که عده ای از اینها فی المثل در مقابل امیرالمؤمنین(ع) ایستادند. یا در زمان امام حسین(ع) بعضی از اینها می گفتند: «یا لیت لنا مثل ما اوتی مثلاً ابن زیاد»، اینها همان خبث باطن و زندگی پلید را که نزد حاکمانشان بود داشتند مضافاً به این که مکنت و ثروت دنیا را نداشتند. شاید از لحاظی بتوان گفت اینها خطرناکتر هم بودند. اینها امام(ع) را دعوت کردند، برای این که با ایشان به دنیا برسند. اما بعد دیدند که خیر، دنیایشان با امام حسین(ع) درخطر است. ابن زیاد درآمد و گفت من دنیایتان را تأمین می کنم، به او پیوستند. چقدر با این تحلیل موافقید؟
- کاملاً درست می فرمایید. این رفتار البته به امام حسین(ع) منحصر نشد. اینها با زید و یحیی و دیگر قیام کنندگان هم همین کار را کردند. تا جایی که کم کم حکومت هم فهمید که به این مردم عراق نمی شود اطمینان کرد و لذا تندخوترین و سخت گیرترین حاکمان را بر آنها گماشت. علت این که امام صادق(ع) و بقیه ائمه خودشان را از صحنه مبارزه علنی و مستقیم با حاکمان زمانشان کنار کشیدند، همین بود که به مردم- ولو این که به ظاهر ابراز ارادت و وفاداری می کردند- اعتمادی نبود. من جایی در کتاب امام صادق(ع) نوشته ام که کسی به امام(ع) رسید و به ایشان گفت: شما که هزاران نفر شیعه دارید، چرا قیام نمی کنید؟ امام دست او را گرفتند و به بیرون شهر بردند. آنجا چوپانی درحال چراندن گوسفندهایش بود. امام به او فرمودند این گوسفندها را بشمار. شمرد، 9 تا بود یا 19 تا.
امام(ع) فرمودند: به خدا اگر این تعداد یار داشتم، قیام می کردم. این نشان می دهد که بعد از سیدالشهدا(ع) وضعیت بدتر شد که بهتر نشد و ائمه ما روز به روز تنهاتر و غریب تر می شدند.
سر این که قیامی مانند قیام امام حسین(ع) دیگر در میان ائمه ما تکرار نشده، همین بود. شما می دانید، یکی از تفاوت های ائمه(ع) با رسول خدا(ص) این بود که پیامبر مأمور بود، پیام خداوند را به هر ترتیب ممکن به مردم ابلاغ کند. حتی اگر او را بیازارند، سنگش بزنند و... امام(ع) اما نمی نشیند در انتظار می ماند تا مردم به سراغش بیایند و حجت را بر او تمام کنند: «مثل الامام کمثل الکعبه، تؤتی ولاتأتی.» سیدالشهدا(ع) هم تا نامه های دعوت مردم عراق به او نرسید، حرکتی نکرد. حتی نمایندگانی فرستاد تا اوضاع را بسنجند و میزان آمادگی مردم را برآورد کنند. تعداد نامه ها از حد معینی که گذشت، ایشان خود را مکلف به خروج دانست. درباره امیرالمؤمنین(ع) هم وضع بر همین منوال بود. وقتی به سراغ علی(ع) آمدند و خواستند که با ایشان بیعت کنند، فرمود: «دعونی والتمسوا غیری»، مرا رها کنید و به سراغ دیگری بروید. اما وقتی مردم هجوم آوردند- چنانکه ایشان می فرماید نزدیک بود، شست پای مرا له کنند- حکومت را پذیرفت. اگر برای امثال امام صادق(ع) و دیگران هم اجتماعی مانند آنچه که برای امام حسین(ع) فراهم شد، مهیا می شد، آنها هم بدون تردید قیام می کردند، اما نشد.
¤ آقای دکتر، این وضعیتی که می فرمایید، آیا فقط منحصر به مردم عراق بود؟
- به هر حال «موالی» یعنی مخالفان عرب حکومت، همه در عراق جمع شده بودند و از لحاظ وضعیت انقلابی عراق حرف اول را می زد.
¤ بعضی معتقدند که مردم کوفه اگر صاحب یک تشکیلات و سازماندهی منسجمی بودند ابن زیاد نمی توانست به راحتی بر آنها مسلط شود و لذا شاید امام را یاری می کردند. شما در این باره چه عقیده ای دارید؟
- این حرف تا حدودی درست است. مردم کوفه ضعیف الرأی و متفرق بودند. وقتی امام(ع) عازم عراق شد، ابن عباس- که می دانید معمولا به شرایط دنیایی و مادی توجه می کرد- در مقام نصیحت به امام(ع) گفت: پسر عمو، این مردم که تو را دعوت کرده اند، اگر حاکمانشان را بیرون کرده و تو را طلبیده اند، دعوت آنها را بپذیر وگرنه، به سوی آنها مرو. مردم کوفه نه فقط تشکیلات و انسجام نداشتند، بلکه عزمشان در همراهی امام(ع) هم جدی و مبتنی بر جهاد فی سبیل الله نبود. آنها کسی را می خواستند که دست شامیان را از عراق کوتاه کند، لذا پی امام فرستادند، اما ماجرا چنانکه آنها می خواستند پیش نرفت.
¤ امام(ع) وقتی از همراهی مردم کوفه ناامید شدند، به سپاه حر که مأمور بودند ایشان و یارانشان را جبرا به کربلا ببرند، فرمودند: شما خود به من نامه نوشتید و مرا به سوی خود خواندید. حالا اگر دعوتتان را پس گرفته اید، بگذارید من از همین راه که آمده ام برگردم یا به جایی بروم دور از اینجا. اما آنها سخن امام را نشنیدند. سؤال این است: چرا؟ چه چیزی عزم آنها را بر قتل پسر پیامبر(ص) جزم کرده بود و بر آن مصر بودند؟
- خب، آنها می دانستند که امام هر جای دیگری هم که برود، تن به اطاعت از یزید نخواهد داد و دست از مبارزه نخواهد کشید و دوباره هر لحظه خطری برای حکومت خواهد بود. لذا می خواستند کار را همان جا تمام کنند. به علاوه، یزید واقعا بی کفایت تر از آن بود که بتواند چاره درستی برای واقعه بیندیشد و اوضاع را آرام نگهدارد. یک پسرک احمق، بی تجربه و کله شق بود که هیچ از حکومتداری و حتی سیاست- برخلاف پدرش- نمی دانست.
¤ حالا هر چه یزید از این حیث بی تجربه و خام بود، معاویه خوب به روش ها و ترفندهای حکومت داری و فریب مردم تسلط داشت. واقعا بعضی کارهایی که او می کرد و روش هایی که به کار می برد، امروز به صورت علم حکومت درآمده است البته همانند یزید بسیار است. بداقبالی یزید این بود که با امام حسین(ع) مواجه شد، والا حکومت او چه بسا سال ها دوام می آورد. اما مثل معاویه با آن خصلت های مردم شناسانه، نادر است. این را قبول دارید؟
- بله، معاویه می گفت من رابطه ام را با مردم چنان تنظیم می کنم که اگر فقط یک موی ما را به هم متصل کرده باشد، آن مو پاره نشود. چطور؟ هر وقت آنهامی کشند من شل می کنم و هر وقت آنها شل می کنند، من می کشم! به همین دلیل به یزید سفارش کرد که با مردم کوفه درگیر نشود. گفت اگر هر روز حاکم جدیدی از تو خواستند، حرفشان را بپذیر. اما او این سفارش را نشنید و در آن مهلکه افتاد. به علاوه کاری که معاویه کرد این بود که عقل اطرافیانش را زایل کرد اما البته عاطفه را برای آنها نگذاشت. مقصودم از عاطفه، مهربانی نیست. منظورم آن قوه ای است که آدمی را برمی انگیزد تا به دنبال تمایلاتش برود. کشندگان حسین(ع) به یک معنا دیوانه و محروم از عقل بودند. حتی عقل حسابگرشان هم درست کار نمی کرد. یزید همین توانایی را هم نداشت.
¤ آقای دکتر بفرمایید امام حسین(ع) که برای اصلاح امت جدش، قیام کرد، تا چه حد به این هدف خود رسید و اساس واقعه شهادت ایشان چه تأثیری در ادامه حیات اسلام ناب گذاشت؟
-این تأثیر بی نهایت بزرگ و بااهمیت است. اگر قیام سیدالشهداء نبود، در طول شاید حتی کمتر از نیم قرن دیگر نامی از اسلام در جزیره العرب باقی نمی ماند. حکومت یزید چنان عمل می کرد که اگر امام(ع) جلوی آن نمی ایستاد و آن را افشا نمی کرد، اسلام از بین می رفت.
بخصوص حرکت کاروان اسرا و افشاگری هایی که امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) در کوفه و شام کرد، تأثیر شگفتی در بیداری مردم و احیای حقیقت اسلام داشت. معاویه مردم شام را در جهالت عمیقی نگهداشته بود. اسلام برای آنها خلاصه می شد در یزید و معاویه و آنچه از آنها آموخته بودند. حتی جالب است بدانید مردم شام تا مدت ها اصلاً نمی دانستند که پیامبر به جز معاویه و یزید، خویشاوند دیگری هم دارد! سخنان امام سجاد(ع) و زینب کبری(س) به آنها فهماند که تا چه حد محروم و مهجور نگهداشته شده اند.
¤جناب استاد، درباره حضرت زینب(س) پژوهشی انجام نداده اید؟
-در همین کتاب قیام امام حسین(ع) و کتاب زندگانی حضرت زهرا(س)، درباره حضرت زینب(س) نوشته ام. اما کار مستقلی که به ایشان اختصاص داشته باشد، تنها کتابی است که از خانم (بنت الشاطی) 50 سال پیش ترجمه کرده ام و کتاب بسیار خوبی است.
¤ یک سؤال هم درباره سبک تاریخ نویسی شما وجود دارد. روش شما در این کار- چنانکه خود گفته اید- این است که به صرف نقل وقایع اکتفا نکنید. و شرایط اجتماعی، سیاسی، جغرافیایی و مردم شناختی حوادث را هم درنظر بگیرید. تحلیل وقایع تاریخی جهان اسلام با این روش کار نویی است و همانطور که شما در کتاب پژوهشی پیرامون قیام امام حسین(ع) نشان داده اید، می تواند نتایج بدیعی به بار آورد. به علاوه این تذکر ضرورت دارد که این سبک گرچه در تاریخ نویسی بی سابقه است، اما در علم حدیث می توان سوابقی برای آن یافت. مثلاً مرحوم آیت الله بروجردی(ره) با همین روش احادیث را بررسی می کردند. یعنی به شرایط مختلف زمانی و مکانی که حدیث در آن القا شده توجه می کردند و با این کار بسا به احادیثی دست می یافتند که سلسله راویان معتبری داشتند، اما باتوجه به شرایط زمانی و مکانی، صحت آنها بعید می نمود. در این باره توضیح بفرمایید؟
-ببینید، من معتقدم که حقیقت تاریخی- یعنی آنچه به واقع اتفاق افتاده- را فقط با این روش می توان به دست آورد. هیچ حادثه تاریخی را نمی توان از شرایط سیاسی و اجتماعی که در آن واقع شده، تفکیک کرد. بله، می شود داستان نوشت، چنانکه بسیار نوشته اند. اما اگر کسی بخواهد دریابد که فلان حادثه اصلاً اتفاق افتاده یا نه و اگر افتاده، چه دلیلی داشته، چه نتایجی به بار آورده و بالاخره چگونه می توان از تکرار دوباره آن حادثه جلوگیری کرد- یا به خلق مجدد آن مدد رساند- باید این شیوه را درپیش بگیرد والا نتیجه درست نخواهد گرفت.
¤ آقای دکتر، ترجمه شما از نهج البلاغه در نوع خود، بی همتا است. مهمترین برجستگی آن هم در این است شما به زبان مبدأ و مقصد، هر دو، تسلط کامل دارید و لذا متن را چنان به فارسی برگردانده اید، که مثل اصل خودش فخیم، پاکیزه و سرشار از صناعات ادبی و لطائف و ظرائف بیانی و زبانی باشد. دوستان ما در تحریریه کیهان فرهنگی وقتی مطلع شدند که قصد داریم خدمت شما برسیم، مشتاقانه می گفتند از آقای دکتر بپرسید قصد دارند قرآن را هم به همان سبک نهج البلاغه ترجمه کنند؟
-آن موقع که من مشغول این ترجمه بودم، به یک مناسبت هایی خدمت جناب آقای خامنه ای (حفظ الله) می رسیدیم. یک وقت ایشان هم به بنده همین پیشنهاد را کردند که قرآن را هم ترجمه کن. گفتم من حقیقتاً می ترسم. نثر قرآن در نگاه اول از نثر نهج البلاغه خیلی ساده تر به نظر می رسد، ولی واقعاً جنس دیگری دارد و آدمی را مبهوت عظمت و ظرافت خود می کند. حالا نمی دانم، شاید خداوند اگر توفیقی داد، به این کار هم بپردازم. البته ترجمه های موجود در بازار هم بد نیست. ولی خوب قرآن مرتبه بلندی دارد و رفتن به طرف آن صلاحیت بالایی می خواهد.
¤ آقای دکتر، شما کتاب ارزشمند دیگری هم دارید به نام علی از زبان علی. ویژگی این کتاب این است که دائماً خواننده را به فرمایشات خود امام(ع) ارجاع می دهد و او را از زبان خود می شناساند. آیا قصد دارید نظیر این کار را درباره ائمه دیگر هم انجام بدهید؟
-عرض کنم چند سال پیش به همت مرحوم سیدرضا برقعی جمعی تشکیل شد که قرار بود یک مجموعه ای درباره ائمه معصومین(ع) بنویسیم، من آنجا گفتم بهتر است عده ای بروند از درون منابع معتبر، مواد و مصالح را فراهم بکنند، بعد ما آنها را تدوین کنیم و دفتر نشر فرهنگ اسلامی آنها را منتشر کند. اما بعد آقای رسولی محلاتی گفتند بهتر است کار را تقسیم کنیم و هر بخشی را یک نفر بنویسد. من دو کتاب درباره حضرت زهرا(س) و امام سجاد(ع) از آن مجموعه نوشتم حالا اگر خداوند توفیق بدهد، قصد داریم آن مجموعه را تکمیل کنیم. آن کتاب ها مربوط به امام صادق(ع) و علی از زبان علی را خود من مستقلاً نوشتم.
¤ شما کتاب ناشناخته دیگری هم دارید به نام «جنایات تاریخ». ما اطلاع زیادی درباره این کتاب به دست نیاوردیم. لطفاً کمی هم در این باره توضیح بدهید.
-بحث اصلی آن کتاب فدک است و جنگ خیبر. آن کتاب در آن سال ها- حدود 1327- خیلی موردتوجه قرار گرفت به این دلیل که بعضی از مطالب آن ناظر به وقایع روز و حاوی بعضی انتقادات از وضع حاکم بود. ساواک قبل از انقلاب، آن را توقیف کرد و بعد هم مغفول واقع شد.

گفتگوی روزنامه قدس با حجة الاسلام دکتر محسن الویری

اشاره:
نهضت و قیام سرنوشت ساز سالار شهیدان امام حسین(ع) بازتاب نگرش والای تعالیم دینی و اسلامی برای ایجاد وحدت در میان
امت اسلامی است. یافتن مبانی مشترک برای تحقق این مقصود، مهمترین راهکاری است که می تواند به ما در ایجاد همگرایی دینی یاری کند. گفتگوی ما با دکتر محسن الویری عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق و معاون آموزشی دانشگاه تقریب مذاهب اسلامی، به بررسی این مهم اختصاص دارد.
* آقای دکتر، در آغاز این گفتگو بفرمایید مقصود از همگرایی دینی بویژه در بررسی قیام امام حسین(ع) چیست؟
** مفهوم همگرایی دینی این است که ما علاوه بر آنکه به حقانیت مکتب اهل بیت (ع) قایل هستیم، به آرای تمامی مسلمانان به عنوان بخشهای تشکیل دهنده امت واحده احترام بگذاریم؛ یعنی اعتقاد و همگرایی دینی مطلقا به مفهوم نادیده انگاشتن مکتب اهل بیت(ع) نیست. این است که در کنار این اعتبار بر روی هر فرد که نام مسلمان بر وی اطلاق، می شود یک نوع رابطه همبستگی قایل هستیم . گرچه می کوشیم همه مسلمانان را به سمت و سویی که با مکتب اهل بیت داریم نزدیک تر کنیم، اما به هیچ وجه آنها را نیز نفی و طرد نمی کنیم. با اعتقاد به اعتباری که برای آنها قایلیم و با احترام به آنها، می کوشیم در فضای مفهومی مشترک که
نشان دهنده مشترکات مذهبی و اعتقادی ماست، زندگی مسالمت آمیزی داشته باشیم. این مساله نه به مفهوم چشم پوشیدن از مکتب اهل بیت است و نه بدین معناست که با پوشیدن لباس دین، اعتقاد و حقانیت، برای دیگر مسلمانان اعتباری قایل نباشیم.نکته دیگر اینکه ما در مواجهه با سخنان معصومان(ع) قطعا باید از تحمیل سلیقه ها در سخنان این بزرگواران پرهیز کنیم. البته، باید به این نکته نیز توجه داشته باشیم که فهم جدید از سخنان ائمه(ع) و فهمی که در پرتو نیازهای جدید به دست می آوریم، به مفهوم تحمیل سلیقه نیست؛ چه بسا بشر در طول زندگی خود به جنبه هایی ازعظمت سخنان ائمه(ع) توجه نداشته و بعد متوجه آن شده است. توجه به ابعاد جدیدی که تاکنون مدنظر نبوده، به مفهوم تحمیل سلیقه و عقیده نیست. تحمیل عقیده آن است که بخواهیم آنچه را در سخنان این بزرگواران نبوده است، به این بزرگان نسبت بدهیم. مقصود ما از این بحث این است تا از پرتو نگاه تازه ای که نسبت به منابع دینی خود پیدا کرده ایم به این نتیجه برسیم که امام حسین(ع) نیز در سخنان خود از نوعی همگرایی دینی صحبت می کنند.
* امام حسین(ع) به چند شکل مقوله همگرایی دینی را مورد اشاره قرار می دادند؟
** به نظر می رسد امام حسین(ع) در کنارهدفی که دنبال می کردند و در نهضت بزرگی که پی ریختند و آن را مدیریت و رهبری کردند و سرانجام نیز جان مبارک خود را برسر همان فدا کردند دغدغه ای به نام همگرایی اسلامی را نیز داشته اند. یکی از مؤلفه هایی که در سخنان امام حسین(ع) وجود دارد توجهی است که آن حضرت به این موضوع دارند.
به نظر من، امام حسین(ع) به دو صورت بحث همگرایی را مورد توجه قرار داده اند؛ نخست به شیوه مستقیم که صراحتاً از زشت بودن و نکوهیده بودن تفرقه صحبت نموده اند و شیوه دوم به شکل غیر مستقیم که به آن اشاره خواهیم کرد. امام وقتی در بصره بودند، نامه هایی را به افراد متفاوتی در نقاط مختلف نوشتند و آنها را از نهضت خود آگاه کردند. یکی از این نامه ها، خطاب به سران طوایف بصره نوشته شد. در این نامه، امام پس از اینکه درباره بعثت پیامبر(ص) مطالبی را عنوان می کنند، می فرمایند: آل ما، خاندان پیامبر، اولیا، اوصیا و وارثان ایشان بودیم. ما شایسته ترین مردم برای تصدی مناصبی که پیامبر برعهده داشتند، پس ازایشان بودیم . مقام او در میان امت، مقامی بود که ما بعد از ایشان شایسته ترین فرد به این مقام بودیم، عده ای از اقوام ما این حق را از ما دریغ داشتند.»
ایشان دلیل این رضایت را این گونه بیان می فرمایند: «علت آن این است که ما از تفرقه دوری می جستیم و می خواستیم عافیت و آرامشی برای همه مردم وجود داشته باشد. امام حسین(ع) پرهیز از تفرقه را به عنوان مبنای حرکت خود معرفی می کنند. ایشان به صراحت از اینکه نباید بین امت اسلام که گرد قرآن و پیامبر جمع می شوند تفرقه وجود داشته باشد، تصریح می کنند. در این مقوله، امام(ع) به صراحت از مذمت تفرقه و در اهمیت همگرایی سخن به میان می آورند. ایشان معیارحرکت امیرمؤمنان(ع) رادعوت به وفاق ذکر می کنند .
امام در موارد متعددی به صورت غیر مستقیم این مقوله را مطرح می کنند. تأکید صریح ایشان،فراوان بودن ارجاعهایی است که در سخنان خود به پیامبراعظم(ص) دارند. چنانکه قبلاً اشاره شد، امام حسین(ع) به حقانیت مکتب اهل بیت(ع) معتقد می باشند و این حقانیت چیزی نیست که بتوان به سادگی از آن چشم پوشید. اما بر مبنای تأکید بر همین مکتب، وظیفه پیدا می کنیم حرکتی همگرایانه داشته باشیم.
* چرا امام به جای آنکه مستقیماً بر مکتب اهل بیت(ع) اشاره کنند، به پیامبر گرامی خدا(ص) استناد می کنند و از این طریق سعی دارند حقانیت خود و امت خویش را ثابت کنند؟
** به نظر من، دلیل اینکه امام(ع) به جای آنکه مستقیما به حقانیت مکتب اهل بیت(ع) اشاره کنند و سخنان ائمه(ع) پیش از خود را سند گفتار خود بدانند، بر پیامبر(ص) تأکید می کنند؛ این است که مشترکاتی را که دیگر محل اختلاف نیست و تمامی مسلمانان به آنها اعتقاد دارند، مطرح می کنند. در وصیت نامه نخستین امام، خطاب به برادرشان محمد حنفیه جمله معروفی وجود دارد که: «انما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدی». تأکید بر«امت جد» برای نشان دادن همین مساله است. در حقیقت، به نوعی اعتبار و احترام برای هر فردی که پیرو پیامبر(ص) است تأکید کرده اند، هر چند اینکه این مجموعه دچار انحراف و یا آسیبی شده است که ایشان می کوشد آن را اصلاح کند. عده ای به نام دین و به نام پیروی از پیامبر(ص) در مقابل امیر المومنین ایستادند.
شمشیری که بر فرق امام فرود آمد، شمشیر کفر نبود بلکه شمشیر کسانی بود که به پاره ای از عبادتهای شبانه و کثرت خواندن قرآن و... شهرت داشتند. امام حسین(ع) علاوه بر وصیتنامه اولیه، در موارد متعددی بویژه آنجا که در پاسخ به نامه عبدا... ابن جعفر و عمربن سعد مطالبی را بیان می کنند، در بیان درستی حرکت خود می فرمایند: «فانه لم یشاقق ا... و رسوله من دعا الی ا... عزوجل و عمل صالحا و قال اننی من المسلمین. ایشان می فرمایند کسی که به خداوند دعوت کند و عمل صالح انجام دهد و بگوید که من مسلمانی هستم که نسبت به خدا و رسول او راه مخالفت و دشمنی را طی نمی کند... پس آنچه برای ایشان مهم است، این است که اگر کسی برخلاف مصلحت عمومی که خداوند و پیامبر اعلام کرده است، حرکت کند حرکتی مخالفت ورزانه انجام داده است. مخالفت با امام نیز مذموم است. باز هم در اینجا محور و معیار پیامبر اکرم(ص) است و امام حسین(ع) بر این نکته تصریح می کنند که من بر خلاف نظر خدا و پیامبرش حرکت نکردم.در وصیتی که امام(ع) در شب عاشورا به خاندان خود دارند نیز تصریح می کنند «تمامی مسلمانان می توانند به پیامبر به عنوان الگو تاسی جویند.»
در اینجا نیز بار دیگر امام بر پیامبر(ص) به عنوان یک معیار و ملاک مشترک تأکید می کنند. ایشان در روز عاشورا در یکی از خطبه هایی که ایراد می کنند، می فرمایند: ای مردم، می دانید من کیستم ... آیا من فرزند دختر نبی شما نیستم؟... آیا حمزه سیدالشهدا عموی پدر من نبود، آیا جعفر طیار عموی من نبود؟ آیا این سخن رسول ا... درباره من و برادرم حسن که ما سرور جوانان اهل بهشت هستیم، به شما نرسیده است؟ ... می بینید که اینجا نیز تأکید ایشان بر پیامبر خدا(ص) است. ایشان ترجیح می دهند به جای تأکید صرف و محض بر مکتب اهل بیت(ع)، بر روی پیامبر(ص) تأکید می کنند. ایشان حتی در آخرین مناجات خود به هنگام شهادت نیز به این نکته اشاره می کنند که خدایا این مردم سعی کردند ما را خوار بدارند و نسبت به ما مکر و نیرنگ بکار بستند در حالی که ما خاندان پیامبر اسلام و فرزندان محبوب پیامبر هستیم. علاوه بر این امام قبل از ترک مکه خطبه ای را در منا مطرح می کنند که دربیش از 15 مورد به نام پیامبر اعظم(ص) اشاره شده است و امام(ع) مرجع سخنان خود را پیامبر(ص) می دانند. از جمله اینکه می فرمایند: شما را به شهادت می طلبم، خدا را شاهد بگیرید، آیا می دانید که علی بن ابی طالب برادر رسول خدا بود.
آیا می دانید پیامبر در آخرین خطبه خود حدیث ثقلین راخواندند و مردم خطاب کردند که ما به این موضوع شهادت می دهیم؟
پس می توان گفت در این روش تأکید امام حسین(ع) بر پیامبر(ص) این پیام را برای ما دارد که به جنبه های مشترک میان مذاهب و نحله های اسلامی توجه داشته باشیم و ضمن اعتقاد راسخ به مکتب ائمه(ع) برای دیگر مسلمانان اعتبار و احترام قایل باشیم و بر مشترکات میان همه مسلمانان تأکید ورزیم تا در این مسیر بتوانیم حقانیت مکتب اهل بیت(ع) را معرفی کنیم