فلسفه وجودى امام سجاد در بینش شیعه در دو بعد اصولى نهفته است : 1- تعلیم ، 2- تربیت ؛ زیرا امامت معصومان تداوم بخش رسالت پیامبر - صلى الله علیه وآله - است .

امام همان خطى را دنبال مى کند و همان وظایفى را بر عهده دارد که پیامبر خداوند به وسیله جبرئیل وحى مشده ولى بر ائمه - علیه السلام - وحى نمى شده است بلکه آنان علوم خویش را سینه ! سینه به امامان بعدى منتقل مى ساخته اند. آن گونه که پیامبر - صلى الله علیه وآله - علوم خویش را سینه على - علیه السلام - منتقل کرد و فرمود: انا مدینة العلم و على بابها فمن اراد المدینة فلیاءتها من بابها. یعنى ؛ من شهر علمم و على در آن شهر است . پس هر کس مى خواهد به این شهر وارد و آگاهى دست یابد بر اوست که از طریق على - علیه السلام - کسب آگاهى کند و سیرت و سنت مرا جویا شود.

بدیهى است که انتقال علم پیامبر - صلى الله علیه وآله - به على بن ابى طالب - علیه السلام - به گونه اى عادى و تدریجى نبوده است بلکه طبق مشیت خداوند برنامه اى فوق طبیعى را طى کرده ، چنان که از امام سجاد - علیه السلام - نقل شده است :

رسول خدا - صلى الله علیه وآله - کلمه اى به على - علیه السلام - آموخت که از آن کلمه هزار کلمه گشوده شد و از هر کلمه آن هزار کلمه گشوده شد. (384)

بنابراین ، همان گونه که تعلیم و تزکیه دو وظیفه اصلى پیامبر - صلى الله علیه وآله - بوده و خداوند فرموده است :

یتلوا علیهم آیاته ویزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکتة . (385)

یعنى ؛ خداوند پیامبر اکرم را برانگیخت تا آیات الهى را بر مردم تلاوت کند، ایشان را تزکیه نماید و رشد و دهد و کتاب و حکمت را به آنان بیاموزد.

ائمه معصومین - علیه السلام - نیز همواره در تلاش بودند تا این دو وظیفه را درمیان امت اسلامى ایفا کنند ولى موانع سیاسى - اجتماعى که پس از رحلت رسول خدا پدید آمد و مشاجرات و رقابتهاى قبیله اى که بر جامعه آن عصر چون ابرى تیره سایه افکند و تا جایگاه خلافت نیز پیش رفت ، سبب تا براى همیشه آزادى بیان و عمل از اهل بیت سلب شود و آنان به گونه اى که مى خواستند نتواند در تعلیم و تربیت امت حضورى رسمى و گسترده داشته باشند.

آنچه مانع حضور آنان در صحنه هاى گسترده تعلیم و تربیت امت بود، ناهمسازى تعالیم و رهنمودهاى عقیدتى - سیاسى - عبادى آنان با ایده ها و عملکردها و پندارهاى حاکمان زمانشان بود.

حاکمان هرگز نمى توانستند تعالیم و رهنمودها هشدارهاى معصومین - علیه السلام - را تحمل کنند، از این رو با ارعاب و تهدید، با قتل و غارت ، با زندان و شکنجه ایشان و پیروانشان قلمرو فعالیت آنان را محدود و محدودتر مى ساختند و چه بسا گاه تلاشهاى علمى و معرفتى آنان به صورت تعالیم سرى در مى آمد و شیعیان در ابراز و انتقال آنها موظف به تقیه مى شدند.

امام سجاد - علیه السلام - در یکى از این دورانها دشوار، امامت امت را بر عهده داشت اما انبوه مشکلات و دشواریها و نابسامانیهاى سیاسى - اجتماعى که در فتنه عبدالله بن زبیر و سختگیریهاى وى بر بنى هاشم ونیز هجوم مسلم بن عتبه به مدینه و... رخ داد، هیچ یک سبب نشد تا امام به طور کلى از تربیت و تعلیم شاگردان بازمانده و روح تشنه امت را از معارف ناب الهى خویش محروم سازد!

امام در همان شرایط بحرانى شاگردانى را پرورید که با توجه به شرایط آن حضرت ، شمارشان اندک نیست .

بقیه در ادامه مطلب

ادامه مطلب...

71-زیدبن الحسن بن على بن ابى طالب - علیه السلام -

72-زیادبن سوقة الجریرى

73-زید العمى البصرى

74- زید بن اسلم عدوى

75- سعید بن مسیب

76- سعید بن جبیر

77- سعید بن عثمان

78- سدیربن حکیم بن صهیب

79- سرى بن عبدالله

80- سلیم ین قیس الهلالى الکوفى

81- سالم بن ابى الجعد

82- سالم (مولى عمروبن عبدالله )

83- سلمة بن کهیل

84- سعد بن سعید بن قیس

85- سلمة بن دینار

86- سلمة بن ثبیط

87- سماک بن حرب

88- سلیمان بن ابى مغیره

89- سالم بن ابى حفصة

90- سعید بن مرزبان

91- سعید بن طریف حنظلى

92- سعدبن ابى سعید مقبرى

93- سعید بن حرث مدنى

94- سعید بن مرجانه مدنى

95- سلیمان (ابو عبدالله بن سلیمان العبسى )

96- سلام بن المستنیر الجعفى

97- سعید (ابوخالد الصیقل )

98- سعید بن حکیم

99- شیبة بن نعامة الضبى

100- شر حبیل بن سعد

101- صالح ین کیسان

102- صالح بن ابى حسان

103- صالح بن خوات

104- صالح بن خوات

105- صفوان بن سلیم زهرى

106- صهیب ابوحکیم الصیرفى

107- ضحاک بن مزاحم

108- ضحاک بن مزاحم عبدالله المشرقى

109- طلحه بن نضر مدنى

110- طارق بن عبدالله الرحمان

111- طاووس بن کیسان

112- طلحة بن عمور المدنى

113- ظالم بن عمرو (ابوالاسود دئلى )

114- عبدالله بن على الحسین (فرزند امام سجاد - علیه السلام -)

115- عبدالله بن عقیل بن ابى طالب

116- عبدالله بن سلیمان العبسى

117- عبدالله بن دینار

118- عبدالله المستورد المدنى

119- عبدالله بن ابى ملکیة المخزومى

120- عبدالله بن عطا الهاشمى 31113

121- عبدالله بن ذکوان (ابوالزناد)

122- عبدالله بن ابى بکر بن عمرو

123- عبدالله بن عبیدة الزهرى

124- عبدالله بن زبید هاشمى

125 عبدالله بن عبد الرحمن مدنى

126- عبدالله بن عبدالرحمان مدنى

127- عبدالله بن شرمة

128 عبدالله بن جعفر

129- عبد الله بن سعید بن ابى شرمة

130- عبدالله بن على بن ابى رافع

131- عبدالله بن محمد بن عمربن على - علیه السلام -

132 عبید الله بن ابى الوشیم

133- عبید الله بن مسلم العمرى

134- عبید الله بن عبدالرحمان

135- عبدالله بن ابى الجعد

136 عامربن واثلة الکنانى (اباالطفیل )

137- عامربن المسمط (ابایحیى )

138- عبید الله بن المغیره

139- على بن ثابت

140- عیسى بن على

141-عایذ الاحمسى

142-عمران بن میثم التمار

143 عبدالله بن محمد الجعفى

144- عبدالملک بن عطا بن ابى الرباح

145- عقبة بن بشیر

146- عبد الرحمان القصیر

147- عبدالمؤمن (بن قاسم بن قیس ... )

148- عمارة الانصارى

149- عبدالله بن البرقى

150- عبدالغفار بن القاسم

151- فرات بن احنف العبدى

152- فلیح بن بکیر الشیبانى

153- فرزدق شاعر ابافراس

154- القاسم بن عوف الشیبانى

155- القاسم بن عبدالرحمان

156- القاسم بن محمد بن ابى بکر

157- کیسان بن کلیب

158- کنکر ابوخالد کابلى

159- محمد بن جبیر بن معطم

160-محمد بن على بن الحسین - علیه السلام - امام باقر

161- منهال بن عمرو اسدى

162- مسلم بن على البطین

163- محمد بن شهاب الزهرى

164- محمد بن عمربن على - علیه السلام -

165- مالک بن عطیة

166- محمد بن قیس الانصارى

167- منذر الثورى

168- میمون القداح

169- میمون البان

170- معروف بن خربوذ

171- یحیى بن ام الطویل المطعمى

172- ام الرا گفته شده است و همان جبابه والبیه مى باشد (387)

شیخ مفید ره (388) در کتاب اختصاص تنها نام پنج تن از تن از اصحاب امام سجاد - علیه السلام - را به این شرح یاد کرده است : ابو خالد الکابلى ، یحیى بن ام الطویل ، معطم (محمد بن جبیربن مطعم ) سعید بن المسیب المخزومى ، حکیم بن جبیر. (389)

علت این که شیخ مفید تنها به ذکر پنج تن از شاگردان امام سجاد - علیه السلام - اکتفا کرده است ، چه بسا روایتى باشد که فضل بن شادان نقل کرده است . او مى گوید:

در نخستین مراحل امامت امام على بن الحسین - علیه السلام - اولین اصحاب آن حضرت تنها پنج نفر بودند: سعید بن جبیر، سعید بن المسیب ، محمد بن جبیربن مطعم ، یحیى بن ام طویل ، ابو خالد الکابلى که نام او وردان و لقبش کنکر بوده است . (390)

فرقى که عبارت مفید با عبارت روایت فضل بن شاذان مشهود مى باشد این است که در عبارت مفید به جاى سعید بن جبیر نام حکیم بن جبیر آمده است و البته هر دو از اصحاب امام سجاد - علیه السلام - بوده اند.

ابن آشوب در کتاب مناقب ضمن این که نام گروهى از اصحاب امام سجاد - علیه السلام - را بر شمرده است مى گوید: آن دسته از کسانى که از شاگردان امام سجاد - علیه السلام - بوده و قبلا محضر رسول خدا - صلى الله علیه وآله - را درک کرده و از اصحاب پیامبر - صلى الله علیه وآله - به شمار مى آیند عبارتند از: جابربن عبدالله ، عامربن واثلة کنانى ، سعید بن مسیب (ابن ) حزن و سعید بن جهان الکنانى . (391)

ممتازترین اصحاب امام سجاد - علیه السلام -

از روایتى استفاده مى شود که امام صادق - علیه السلام - سه نفر از اصحاب امام سجاد - علیه السلام - را مبرزترین و آشناترین چهره در میان اصحاب آن حضرت دانسته است .

173- ابو خالد الکابلى

174- یحیى بن ام الطویل

175- جبیربن مطعم (392)

از این روایت چنین استشمام مى شود که پس از شهادت حسین - علیه السلام - امر امامت على بن الحسین بر بسیارى از شیعیان مخفى بوده ، و بحران فکرى بر ایشان مستولى گشته است به گونه اى که در مرحله نخست سه نفر پیشگام طریق معرفت امام بوده اند و بتدریج ، دیگران به آنان پیوسته اند.

در روایتى دیگر از امام موسى بن جعفر - علیه السلام - چنین نقل شده است :

هنگامى که قیامت بر پا شود، منادى یکایک اصحاب ائمه را فرا مى خواند... تا آنجا که ندا مى دهد: کجایند یاران و اصحاب على بن الحسین - علیه السلام -! پس در پاسخ او جبیرین معطم ، یحیى بن ام الطویل ، ابو خالد کابلى و سعید بن مسیب مى ایستند. (393)

روایت فضل بن شاذان که در چند سطر قبل آن را یاد آور شدیم نیز پیشگام ترین چهره ها را در میان اصحاب امام ، پنج نفر دانسته است .

بقیه در ادامه مطلب

ادامه مطلب...

سعید بن مسیب

چنان که قبلا نیز یاد گردید، سعید بن مسیب از شمار پنج حوارى امام سجاد - علیه السلام - مى باشد. از امتیازها و افتخارات او این است که به وسیله امیر المؤمنین - علیه السلام - رشد یافته و تربیت شده بود. زیرا جدش - حزن - وصى خویش را على - علیه السلام - قرار داده بود. (408)

سعید بن مسیب در میان اصحاب امام سجاد - علیه السلام - از فقها به شمار مى آمد چنان که در روایتى امام باقر - علیه السلام - مى فرماید: از پدرم على بن الحسین - علیه السلام - شنیدم که مى فرمود: سعید بن مسیب از همه مردم به مسایل گذشته آگاهتر است و شرایط زمانش را بهتر درک مى کند. (409)

علت این که امام سجاد - علیه السلام - او را آگاه به زمان دانسته اند، شاید این باشدکه وى علاوه بر فقه امامیه ، بر فقه اهل سنت نیز آگاهى داشت و براى اهل سنت براساس باورهاى خودشان فتواى داد و این نبود مگر به خاطر این تقیه و همین تقیه و همین بود که در نهایت شر حجاج را از دور داشت و مانع کشته شدن او گردید. (410)

وى در سال 15 هجرى تولد و در سال 95 وفات یافت . ابن حجر عسقلانى در کتاب تقریب التهذیب درباره شخصیت او مى نویسد:

سعید بن مسیب یکى از علما وفقهاى گرانقدر است و همگان اتفاق نظر دارند که روایات مرسل او - یعنى ؛ روایاتى که بدون ذکر سلسله سند یاد کرده است - صحیح ترین روایات مرسل به حساب مى آید. ابن مدینى درباره او گفته است : در میان تابعین شخصى را از نظر گستردگى دانش چون او نمى شناسم . (411)

جابرن عبدالله انصارى

جابرن عبدالله از صحابى رسول خدا - صلى الله علیه وآله - و از پیشتازان راه ولایت و امامت على بن ابى طالب - علیه السلام - است . (412)

جابر افتخار دارد که پس از على  علیه السلام دوران امامت حسن بن على - علیه السلام - و حسین بن على - علیه السلام - و امام سجاد - علیه السلام - را درک کرده و سلامم و پیام رسول خدا - صلى الله علیه وآله - را به امام باقر رسانده است .

توفیق او در ملاقات پیامبر - صلى الله علیه وآله - و پنج امام ، حکایت از کثرت سن او دارد و اعتقاد بر این است که او آخرین صحابى است که چشم از جهان فرو بسته است . (413) او در مسجد مدینه مى نشست و گاه مانند کسى که در انتظار فرزند گمشده اش و در اشتیاق ملاقات او نامم فرزندش را بر زبان آورد، مى گفت : باقر العلم .

مردم که سر سخن او را نمى دانستند و منظور او را درک نمى کردند و از سخنى که پیامبر - صلى الله علیه وآله - به او فرمود بود اطلاعى نداشتند، گمان مى کردند که جابر در نتیجه کهولت سن ، هذیان مى گوید. در حالى که او در انتظار ملاقات فرزندى از نسل على بن الحسین بود که وى را باقر لقب دهند.

این وعده اى بود که رسول خدا (صلی الله علیه و آله )به شخص جابر داده و به او فرموده بود: تو آن قدر عمر خواهى کرد تا محمد بن على را ملاقات کنى ، چون او را ملاقات کردى سلام مرا به او برسان !

جابر سرانجام به دیدار محمد بن على - علیه السلام - باقر العلم نایل شد و سلام رسول خدا براى امام باقر - علیه السلام - به همراه داشت ، علاوه بر این که آگاهى پیامبر (صلی الله علیه و آله )از مسایل آینده زمان و امت و خاندان خود را مى رساند، مى توانست در آن دوره پر آشوب که هرج و مرج فکرى بر اندیشه مسلمانان سایه افکنده بود و از هر گوشه مدعیان و قدرت جویان سر برآورده بودند، خود ملاک و معیارى باشد تا حق جویان ، خط ولایت و امامت را گم نکنند و در دام مدعیان دروغین گرفتار نشوند.

جابر با کهولت سن ، از شهامت ویژه اى برخوردار بود، چه این که در آن شرایط که امویان سعى در زدودن نام على - علیه السلام - از سینه مسلمانان داشتند و تبلیغاتشان بر محور دشنام به آن تمرکز یافته بود، جابر از کسانى بود که در شهر مدینه - شهرى که بیش از هزار اموى و جاسوس دستگاه خلافت در آن زندگى مى کرد - راه مى رفت و گاه بر عصایش تکیه مى زد و در برابر دید همگان و نیز در مجالس عمومى مى گفت : على خیر البشر فمن ابى فقد کفر یعنى ؛ على برترین انسان است و سپس مى گفت : اى جماعتى را انکار کند به حقیقت کفر ورزیده و کفران نعمت کرده است و سپس مى گفت : اى جمعیت انصار فرزندانتان را با دوستى على - علیه السلام - تربیت کنید و فرزندى که این دوستى را نپذیرد باید در پاکدامنى مادرش تردید کرد. (414)

در جریان تسلط حجاج باید کشته بر مدینه ، جابربن عبدالله نیز از کسانى بود که حکم حجاج باید کشته مى شد زیرا به شکلى آشکار از خاندان رسالت و على - علیه السلام - تبلیغ مى کرد و آنان را مى ستود. اما کهولت سن جابر و صحابى بودن او در میان مردم مدینه جایگاهى به وى بخشیده بود که حجاج بر اساس محاسبات سیاسى کشتن او را به نفع سلطه خود ندید و از او چشم پوشید. (415) و چه بسا پیش بینى مى کرد که او بزودى خواهد مرد و نیازى به کشتنش نیست !

توجه به شخصیت و سابقه جابربن عبدالله و کسانى چون او، از آن جهت اهمیت دارد که حضور ایشان در جمع اصحاب امامان - علیه السلام - خود حجتى بر منزلت ائمه  علیه السلام بوده است و جویندگان حقیقت را به کوثر ولایت و امامان رهنمود شده آنچه از پیامبر - صلى الله علیه وآله - درباره ائمه شنیده بودند براى مردم باز مى گفتند .

باید یادآور شد که جابربن عبدالله تنها صحابى پیامبر - صلى الله علیه وآله - نبوده که در میان اصحاب امام سجاد حضور داشته است ، بلکه عامرین واثله کنانى نیز کسى است که هم از صحابه امام سجاد - علیه السلام - حضور داشته است ، بلکه عامرین واثله کنانى نیز کسى است که هم از صحابه به شمار آمده و هم از اصحاب امام سجاد - علیه السلام - شمرده شده است .

بقیه در ادامه مطلب

ادامه مطلب...

نامه امام سجاد - علیه السلام - به محمد بن مسلم زهرى

خداوند ما و تو را از فتنه ها و لغزشگاهها و دور بدارد و تو را فرو افتادن در آتش دوزخ باز دارد و مورد ترحم قرار دهد!

تو اکنون در موقعیتى گرفتار آمده اى که هر کس وضع تو را بداند بر تو دل مى سوزاند!

نعمتهاى خداوند بر دوش تو سنگینى مى کند: سلامتى بدن ، پایدارى عمر، برخوردارى از دانش قرآنى و فقاهت دینى ، شناخت سنت پیامبر - صلى الله علیه وآله -...

خداوند در هر نعمتى که به تو عطا کرده و هر حجتى که بر تو تمام کرده ، تکلیفى بر عهده تو نهاده و فرموده است :

لئن شکرتم لا زیدنکم ان عذابى لشدید. (443)

یعنى ؛ اگر در برابر نعمتهایى که به شما ارزانى داشته ام ، شکرگزار باشید نعمتها را بر شما افزون خواهم ساخت و اگر کفران و ناسپاسى همانا عذاب من شدید است . (444) یعنى اگر در برابر نعمتهایى که به شما ارزانى داشته ام ، شکرگزار باشید نعمتها را بر شما افزون خواهم ساخت و اگر کفران و ناسپاسى کنید، همانا عذاب من شدید است .

مسئولیت عالمان

امام سجاد - علیه السلام -: اى زهرى ! بنگر، فردا که در پیشگاه خداوند قرار مى گیرى و از نعمتهایى که بر تو ارزانى داشت است ، پرسش مى کند و از حجتهایى که بر تو تمام کرده جویا مى شود، تو چه پاسخ خواهى داد؟!

گمان نکن که خداوند از مثل تویى عذر و بهانه بپذیرد و به تقصیر و کوتاهى تو رضا دهد. هرگز! هرگز چنین نیست ! خداوند از عالمان ؛ در قرآن پیمان گرفته است که حقایق دین را به مردم باز گویند و آنها را پنهان ندارند. (445)

آگاه باش ! که کمترین مرحله کتمان حق سبکتر بارى که بر دوش خواهى کشید این است که ظالمان را در تنهایى و وحشت ظلمشان ، انیس و همدم شوى و با نزدیک شدن به ایشان و پاسخگویى به دعوتشان راه تجاوز و ستم به مردم را بر آنان آسان و هموار گردانى ! (446)

بقیه در ادامه مطلب

ادامه مطلب...

لزوم توجه به انگیزه هوادارن

از آنجا که حمایت حامیان و تجمع و شعارهاى اطرافیان ، سبب مى شود که عالمان دلبسته به دنیا فریفته شوند و خویش را شایسته و سزاوار ستایش ‍ بپندارد و همین پندار برگمراهى و کجروى ایشان بیفزاید، امام سجاد - علیه السلام - به محمد بن مسلم زهرى - عالم دربارى - که نفوذ اجتماعى پیدا کرده و جمعى به خیال دستیابى به قدرتى او به شاگردى وى در آمده اند هشدار مى دهد:

اگر مى بینى مردم گردت را گرفته اند، گمان نکن که براستى بر سایر عالمان شرافت و فضیلتى دارى و روى آورى مردم به تو ناشى از علم و دانش برتر توست آنان که گرد تو جمع شده اند بدان جهت است که :

1- چشم به دنیاى تو دوخته اند و مى خواند از امکانات تو بهره گیرند یا در پرتو موقعیت تو آنها به به موقعیتى در دستگاه حکومت دست یابند.

2- در محیط زندگى آنان ، عالمانشان از دست رفته اند و چون کسى را ندارند روى به تو آورده اند .

3- ریاست طلبى و دنیا خواهى بر ایشان و تو سایه افکنده است .

به خویشتن خویش بازگردد و نقطه هاى کور و بى دانشیهاى خود را مرور کن تا بیابى مردم چگونه گول خورده اند و در پى تو روان گشته و دست از کار و زندگى کشیده و در پاى کرسى درس تو زانو زده اند!

آنان در اندیشه کسب مرتبه علمى و رسیدن به موقعیت اجتماعى تو مى باشند!

و از این رو به دریایى ژرف و بلایى بى پایان فرو افتاده اند! (451)

بقیه در ادامه مطلب

ادامه مطلب...

ابعاد شخصیتی معصومان(ع) از جمله امام سجاد چنان گسترده است که در هر بعدی از نیازهای بشری می توان الگوی کاربردی، ارائه و تشنگان هدایت را از سرچشمه های فضایل آنان سیراب کرد. بی شک یکی از مشخصه های بشر از آغاز خلقت تاکنون- و قطعا تا پایان جهان- زندگی جمعی اوست؛ اجتماعی که در آن هرکس براساس استعدادها و نحوه برخورداری از امکانات، موقعیتی می یابد و درتعامل با دیگران نیازمندیهای خود را رفع می کند و درمقابل آن، نیازهای دیگران را برطرف می سازد. اعضای جامعه بشری- که ما هم عضوی از آن هستیم- هیچ کدام به تنهایی توان رفع نیازهای ضروری برای تداوم حیات را ندارند. از این رو با روآوردن به «زندگی جمعی» هرکدام بنابراستعداد و توان خود، بخشی از نیازهای دیگران را تأمین می کند تا در برابر، آنان هم نیازهای وی را رفع کنند. امام سجاد(ع) به خوبی می دانست که بی نیاز مطلق خداست و غیر او، همه به هم نیازمندند. لذا وقتی شنید مردی می گوید: خدایا! مرا از خلق خود بی نیاز کن، فرمود: «لیس هکذا، انما الناس بالناس و لکن قل: اللهم اغننی عن شرار خلقک(1) این گونه نیست، مردم به مردم نیازمندند. اما بگو: خدایا! مرا از مردم بدکیش بی نیاز کن.»
به این دلیل ما باید به یک حقیقت مهم و درعین حال فراموش شده توجه کنیم و آن، حقی است که جامعه (و افراد آن) به دلیل ایفای نقش در تداوم زندگی ما دارند و این، همان حقی که امام زین العابدین(ع) در کنار دو حق دیگر (حق خدا و حق خود) در رساله حقوق از آن یاد می کند و حقوق گروههایی مثل رهبران، زیردستان، خویشان، نیکوکاران و توده های مردم مانند همسایه، رفیق، شریک، سائل و نیازمند و حتی حقوق اموال و... را تذکر می دهد. و از همین جایگاه است که انسانها جهت ادای این حقوق موظف به «خدمت» به هم هستند. در واقع اسلام باید با این دید دقیق وعمیق، خاستگاه «خدمت به خلق» را «حق خلق» می داند و معتقد است مردم باید خادم هم باشند چون به گردن هم حق دارند.این حق گاه چنان روشن است که مردم را به پاسخگویی متقابل وادار می کند، مانند حق پدر، معلم، و گاه به واسطه و پنهان است مانند حق نیازمندان، مستضعفان و... که با دقت در زنجیره اجتماع می توان حقوق آنها را نسبت به خود کشف کرد و آنگاه است که خدمت به آنان نیز ضروری می شود.
درک این تحلیل وقتی راحتتر خواهدشد که بدانیم مردی از امام زین العابدین(ع) درباره «حق معلوم» در آیه شریفه «والذین فی اموالهم حق معلوم للسائل والمحروم» (2) سؤال کرد و امام فرمود: «حق معلوم، چیزی است که شخص از مال خود بیرون می کند و آن غیر از زکات و صدقه واجب است» آن مرد پرسید: با این مال چه بکند؟ امام فرمود: «به آن صله رحم می کند و به ضعیفان کمک می نماید و رنج ایشان را برطرف می سازد و یا به برادر دینی اش محبت می کند و گرفتاری او رابرطرف می سازد.» (3)
امام سجاد(ع) با تعابیر دیگر نیز این پیوند و علقه اجتماعی بشر به هم را یادآور و «حق خدمت» ناشی از آن را هم متذکر می شود. از جمله با عنوان «برادری مردم» چنین می فرماید: «بئس الاخ یرعاک غنیا و یقطعک فقیرا(4) بد برادری است که در وقت توانگری به تو توجه دارد و در وقت نیازمندی از تو می برد.» براساس برادری دینی و اجتماعی، مؤمنان موظف به رعایت و خدمت به هم هستند و ترک وظیفه امری مذموم شمرده می شود و به معنای ضایع کردن حقوق دیگران است.

1- آثار خدمت به خلق

از نگاه امام سجاد (ع) خدمت به خلق، هم اثر دنیایی دارد ودر معادلات اجتماعی تأثیرگذار است و هم دارای آثار آخروی است. نمونه هایی از هر دوگروه را مرور می کنیم.

الف: آثار خدمت در دنیا

¤ یاری مردم طبیعی ترین اثر خدمت، یاری مددجو و گیرنده خدمت است. امام سجاد(ع) می فرمود: «در دنیا هیچ چیز یاری دهنده تر از نیکی به برادران نیست.»(5)
¤ بقا و فزونی نعمت انسان باید به مقدار اعتدال و به قدر کفاف خرج کند و زیادی اش را برای آخرت بفرستد. زیرا چنین رفتاری باعث بقای بیشتر نعمت گشته و به فزونی نعمت از جانب خدا نزدیک تر و در عاقبت سودمندتر است.» (6)
¤ آقایی و بزرگی در دنیا «ساده الناس فی الدنیا الأسخیاء و ساده الناس فی الأخره الأتقیاء. (7) سروران مردم در دنیا، سخاوتمندان و در آخرت، پرهیزکاران هستند.»«گرامی ترین انسانها نزد مردم، کسی است که زیاد خیرش به آنها برسد و نیازی به آنها نداشته باشد و...» (8)
¤ سرور قلبی خدمت رسان «الکریم یبتهج بفضله و اللئیم یفخر بملکه؛ (9) شخص کریم با بخشندگی خود شادمان است و فرومایه به ثروتش می بالد.»

ب: آثار خدمت در آخرت و نتایج معنوی

امام سجاد(ع) در روایاتی متعدد به آثاری چون: افزایش درجه خدمت رسانان در آخرت (10)، آمرزش گناهان(11)، یاور روز تنگدستی (قیامت) (12)، مقامات و قصرهای بهشتی(13)، پوشش در آخرت(14) و...(15) تصریح می کند.
جهت اختصار، تنها به روایتی از آن حضرت که شرح جامع از آثار اخروی خدمت را بیان می نماید، توجه می کنیم: ابوحمزه ثمالی از امام علی بن الحسین(ع) چنین نقل کرد:
«من قصی لأخیه حاجه فبحاجه الله بدأ...؛ کسی که یک حاجت برادرش را برآورد خداوند صد حاجت او را برآورد. کسی که اندوهی را از دل برادرش بردارد، خداوند اندوه روز قیامت را از او برطرف سازد؛ هر قدر هم که زیاد باشد.و هرکس برادرش را که در مقابل ستمکار قرار گرفته است، یاری دهد، خدا او را هنگام عبور از صراط یاری می کند، در وقتی که قدمها می لغزد. و کسی که به دنبال نیاز برادر مؤمنش برود و با برآوردن حاجتش او را شاد کند، چنان است که رسول خدا را مسرور کرده است. و هرکس او را سیراب کند، خدا او را از شراب سر به مهر بهشتی سیراب می سازد و هرکس گرسنگی او را با طعام برطرف کند، خدا او را از میوه های بهشتی سیر می کند. و هرکس برهنگی او را بپوشاند خدا او را با جامه های زربافت و حریر می پوشاند. و اگر با اینکه برهنه نیست او را لباس بپوشاند پیوسته در حفظ خدا است تا هنگامی که نخی از آن جامه برتن او باشد. و کسی که کار مهم برادرش را کفایت کند، خداوند پسران بهشتی را خدمتگزار او می سازد و کسی که او را بر مرکبی سوار کند، خدا او را در قیامت برناقه ای بهشتی سوار می کند که فرشتگان به آن می بالند. و هرکس مؤمنی را هنگام مردنش دفن کند، گویا او را از ولادت تا مرگ پوشانده است. و هرکس او را همسری دهد که مایه انس و آرامش باشد، خداوند برای او در قبر مونسی به شکل محبوب ترین افراد خانواده اش قرار می دهد و کسی که برادر مؤمن بیمارش را عیادت کند، فرشتگان دور او را می گیرند و دعا می کنند تا وقتی که از آنجا بیرون رود و به او می گویند: «خوشا به حالت و بهشت گوارایت! به خدا سوگند برآوردن حاجت مؤمن در پیشگاه خدا محبوب تر از دو ماه روزه پی درپی با اعتکاف آن دو ماه در ماه حرام است.(16)
چنان که مشاهده می شود، امام سجاد(ع) در شرح آثار معنوی و اخروی خدمت به مؤمن، انواع متنوعی از خدمت را هم برشمرده است؛ از خدمت مالی تا آبرویی و از خدمت روحی تا غریزی و این نشانگر آن است که خدمت در تمام ابعاد آن مورد توجه است و تنها در امور اقتصادی و کمک های مادی به نیازمندان خلاصه نمی شود.

2- آثار ترک خدمت

¤ پشیمانی، نزول بلا، پرده دری ابوخالد کابلی می گفت: شنیدم که امام زین العابدین (ع) می فرمود:
«از گناهانی که پشیمانی به بار می آورد... ترک صله رحم به حدی که احساس خویشاوندی نکند.... از گناهانی که باعث نزول بلا می شود، به فریاد مظلوم نرسیدن و کمک نکردن به ستمدیدگان... است... از گناهانی که پرده حیا را می درد... نزدیک نشدن به خدای عزوجل با نیکوکاری و صدقه و سنگدلی بر اهل فقر و تهیدستان و ستم به یتیم و بیوه زنان و دست رد به سینه سائل زدن هنگام شب است.» (17)
¤ نزول بلایی مثل یعقوب امامی که دیدگاهش این باشد که خداوند هیچ سائلی را باز نمی گرداند «یا من لایرد سائله و لا یخیب آمله... (18)، ای خدایی که سائلی را برنمی گرداند و آرزومندی را ناامید نمی کند. ای آن که درگاهش به روی درخواست کنندگان باز و پرده درش از مقابل امیدواران برداشته است...» خود نیز در برخورد با نیازمندان می کوشد چنین صفتی را کسب کند. از این رو ابوحمزه ثمالی (ثابت) می گفت: روز جمعه ای نماز صبح را با امام زین العابدین (ع) به جا آوردم. امام به سوی منزل رفت. من هم با ایشان بودم. وقتی به منزل رسیدیم، یکی از خادمه ها را صدا زد و فرمود: «امروز روز جمعه است؛ هر نیازمندی آمد، مبادا رد کنید.» من گفتم: هر سائلی که مستحق نیست! فرمود: «ای ثابت! از آن می ترسم که یکی مستحق باشد و ما به او چیزی ندهیم و رد کنیم و به خانواده ما چیزی فرود آید که به یعقوب و خانواده اش نازل شد. اطعامشان کنید.» (19)
¤ نشانه بخل امام سجاد (ع) می فرمود: «از پروردگارم شرم دارم که یکی از برادرانم را ببینم و از خدا برای او بهشت را بخواهم اما از دادن درهم و دینار، بخل ورزم که وقتی قیامت شود، به من گفته شود: اگر بهشت مال تو بود، در دادن آن به مراتب بیشتر از دادن مال، بخل می ورزیدی. (20)
¤ نیامرزیدن همیشگی امام سجاد (ع) فرمود:
کسی که سیر بخوابد و درکنار او مؤمنی گرسنه باشد، خدای متعال به فرشتگان می فرماید: نگاه کنید به این بنده ام که من امر کردم ولی فرمان نبرد و غیرمرا اطاعت کرد. پس من هم او را به عملش واگذاشتم. سوگند به عزت و جلالم هرگز او را نمی آمرزم.»(21)
«کسی که لباس اضافی داشته باشد و بداند در اطرافش مؤمنی به آن نیاز دارد و ندهد، خدا او را به رو در آتش می اندازد.» (22)

3- دعای توفیق خدمت به خلق

امام سجاد (ع) با توجه به ثواب فراوان و آثار دنیوی و اخروی خدمت به خلق، همواره دست به دعا برمی داشت وتوفیق خدمت را از درگاه الهی خواستار می شد. از جمله آنها این دعاهاست.
«اللهم صل علی محمد و آله و... اجر للناس علی یدی الخیر و لاتمحقه بالمن؛ (23) خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و... به دست من کارهای خیر را برای مردم جاری کن و چنان کن که با منت گذاردن من، آن را باطل نسازی».
«خدایا! بر محمد و آل او صلوات بفرست و مرا از اسراف و ولخرجی برکنار دار و راه بذل و بخشش بر مستمندان، با میانه روی و اعتدال در مصرف را به من نشان بده و خوب اداره کردن زندگی را به من بیاموز و به لطف و کرمت از تجمل و اسراف بازم دار و وسایل روزی مرا از راه حلال فراهم کن و مرا به انفاق در راه خیر موفق بدار؛... خدایا! مصاحبت با فقیران را برایم دوست داشتنی ساز و به همنشینی و شکیبایی با آنان یاریم کن.» (24)
خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و جان مرا به زیور بندگان شایسته ات بیارای. و بر من لباس تقوا بپوشان تا بتوانم در راه فضل و کمال را دیگران پیش بیفتم و زیادی مالم را به مستمندان، ایثار کنم...» (25)
4- دعوت و تشویق به خدمت رسانی حضرت زین العابدین (ع) که چنین مشتاقانه از خداوند توفیق برای خود می خواهد، دیگران را نیز متوجه این وظیفه اجتماعی و دینی می سازد و با برشماری ثوابهای زیاد آن، مؤمنان را برای خدمت رسانی بیشتر به هم برمی انگیزد. برخی از تلاشهای حضرت در تبلیغ و ترویج این سنت حسنه را مرور می کنیم:
¤ اهل خیر شوید امام سجاد (ع) به فرزندش امام باقر (ع) می فرمود: «افعل الخیر الی کل من طلبه منک فان کان اهله فقد اصبت موضعه و ان لم یکن بأهل کنت انت اهله؛ (26) هر کس از تو انجام کار خیری را خواست، برایش انجام بده؛ اگر اهلش بود، درست عمل کردی و گرنه تو خوداهل خیر شده ای.»
در تفسیر آیه 15 سوره توبه (... و یقبل التوبه عن عباده و یأخذ الصدقات)؛ «توبه بندگان را می پذیرد و صدقات را می گیرد.» محمد بن مسلم از امام صادق، از امام سجاد (ع) نقل کرد: «در پیشگاه خدا تعهد می کنم که صدقه به دست بنده خدا نمی رسد مگر آنکه پیش از آن در دست خدا قرار بگیرد.»
آن حضرت هرگاه می خواست صدقه بدهد، اول آنچه را در دست داشت، می بوسید. و می بویید، سپس به دست فقرا می داد و می فرمود: «برای هر چیزی فرشته واسطه ای هست، جز صدقه که بی واسطه به دست خدا می رسد.»(27)
¤خوش به حال انفاق گران ابوحمزه ثمالی می گوید: امام علی بن الحسین(ع) فرمود: «خوش به حال کسی که اخلاقی خوش و درونی پاکیزه و نهادی شایسته و ظاهری آراسته دارد؛ زیادی مالش را انفاق می کند و سخن بیهوده را ترک می کند و با مردم منصفانه رفتار می نماید.»(28)
¤درجه خود را ارتقا دهید آن حضرت خطاب به شیعیان می فرمود: «ای شیعیان ما! بهشت دیر یا زود از دست شما نمی رود اما برای ارتقای درجات آن کوشش کنید و بدانید میان شما بالاترین درجات و زیباترین کاخها و سراها و بناها در بهشت از آن کسانی است که در پاسخ دادن به ندای مؤمنان نیکوتر باشند و همدردیشان با فقرای مؤمن بیشتر باشد. بدانید خداوند گاهی یکی از شما را به سبب یک سخن پاک که با برادر تنگدستش بگوید، بیشتر از مسافت یک صدهزار سال که با گامهایش بپیماید، به بهشت نزدیک می کند، اگر چه از عذاب شدگان به آتش جهنم باشد. پس نیکی کردن به برادر خود را کوچک نشمارید زیرا آن نیکی، روزی برای شما سودمند است که هیچ چیز جایش را نمی گیرد.(29)
¤ اطعام نیازمندان ابوحمزه ثمالی می گفت: علی بن حسین(ع) می فرمود:
«هر کس مؤمنی را تا حد سیر شدن غذا بدهد، جز خدا کسی از پاداش اخروی آن خبر ندارد؛ نه فرشته مقرب و نه پیامبر مرسل. (بعد فرمود) از چیزهایی که سبب آمرزش می شود، غذا دادن به فرد مسلمان گرسنه است (و بعد این آیه را تلاوت کرد:) (او اطعام فی یوم ذی مسغبه یتیماً ذا مقربه او مسکیناً ذامتربه )(30) یا اطعام دادن در روز گرسنگی به یتیمی از خویشان یا به تنگدستی نیازمند.»(31)

نمونه هایی برای خدمت

خدمت، اقدامی است که به خاطر ادای حقوق متقابل (مستقیم یا با واسطه) انجام می شود و گسترده ای به وسعت تمام عوامل دخیل در جامعه بشری دارد؛ از انسان تا خدا و از حیوان تا جهان طبیعت، فهرست رساله حقوق امام سجاد(ع) را به یاد آوریم تا به وسعت این گستره، عمیق تر بنگریم؛
«1- حق خدا (تمام حقوق از آن ناشی می شود) 2- حق خود (الف: جوارح: زبان، گوش، چشم، پا، دست، شکم، فرج؛ ب: انفعال و کارها: نماز، روزه، صدقه، قربانی،) 3- حق ائمه (رهبر حکومت، معلم، مالک، همسر، خدمتگزار) 4- حق خویشاوندان و... (مادر، پدر، فرزند، برادر، منعم، (دهنده نعمت آزادی)، آزادکرده، نیکی کننده، اذان گو، پیشنماز، همنشین، همسایه، رفیق، شریک، مال، طلبکار، دوست معاشر، مدعی، فرد مورد ادعا، مشورت کننده، مشورت دهنده، نصیحت خواه، نصیحت کننده، بزرگتر، کوچکتر، سائل، فرد درخواست شونده، فرد خشنودکننده، توده مردم، اهل ذمه) از بین 50مورد، ما به چند مورد اشاره می کنیم که امام سجاد(ع) در مورد خدمت به آنها رهنمودی ارائه فرموده اند.

بایسته هایی برای خدمت شایسته

1- منت نگذاشتن

«به خاطر صدقه ای که داده ای، بر کسی منت نگذار؛ زیرا قدمی به سود خود برداشته ای درصورتی که اگر منت بگذاری، در امان نیستی از اینکه روح او را آزرده و خود را معیوب کرده ای. زیرا این عمل تو دلیل آن است که تو این کار را به خاطر خود نکرده ای، درصورتی که اگر برای خودت می خواستی، بر کسی منت نمی نهادی.» (32)

2-استحکام اعتقاد قبل از خدمت

«حق صدقه و زکاتی که می دهی این است که بدانی آن، پس اندازی است نزد پروردگارت و امانتی است که شاهد نمی خواهد. وقتی چنین باوری داشتی، بر آنچه درنهان به امانت می گذاری، بیشتر اطمینان خواهی داشت تا آنچه آشکارا می دهی. و خود را سزاوار خواهی دید تا آنچه را که می خواهی درنظر دیگران به خدا بسپاری، در نهان بسپاری و درهرحال عنوان رازی نهفته بین تو و او باشد و حتی دراین امانتی که به او می سپاری، از گوشها و چشمها - به دلیل اعتماد بیشتر به اینها و نه به آن جهت که در بازپرداخت امانت به خدا اعتماد نداری- به عنوان شاهد و گواه پشتیبانی نخواهی.» (33)

3-خدمت به تناسب توان

«ان من اخلاق المؤمن الانفاق علی قدر الاقتار و التوسع علی قدر التوسع و انصاف الناس من نفسه...؛ (34) از اخلاق مؤمن انفاق به قدر توان، توسعه دادن به زندگی به قدر گنجایش، و رفتار منصفانه با مردم و... است.

4- خوش رفتاری با خدمت جویان

آن حضرت هرگاه گدایی نزدش می آمد.
می فرمود:«مرحبا بمن یحمل زادی الی الاخره (35) آفرین به کسی که بار مرا به آخرت حمل می کند!»

5-حسن ظن به خدمت جویان

6-خدمت صادقانه

7-کوچک نشمردن خدمت

آن گاه که خدمت به مردم خاستگاهی الهی داشته باشد، حجم آن مهم نخواهد بود بلکه کیفیت خدمت و رعایت خلوص و داشتن رنگ الهی، ارزشمند خواهد بود. از این روی گاه خدمت با یک نگاه و ایجاد آرامش روحی در قلب یک فرد، می تواند خدمتی ارزشمند شمرده شود.لذا امام سجاد (ع) می فرمود: «نظر المؤمن فی وجه اخیه المومن للموده والمحبه عباده (37) نگاه مؤمن به چهره برادر مؤمنش از روی دوستی و محبت، عبادت است.»نهایت ظرافت و دقت نظر امام سجاد(ع) را در این جمله ببینیم که فرمود:«حق کسی که خداوند او را باعث شادی تو کرده و تو را به دست او شاد کرده، این است که اگرواقعاً قصد خوشحال کردن تو را داشت، خدا را شکر کنی و به اندازه کافی از او سپاسگزار باشی و به خاطر آغاز چنین خدمتی از طرف او، متقابلاً تو هم باعث خشنودی او شوی و درصدد جبران برآیی. و اگر قصد نداشت، باز خدا را شکر و سپاس گویی. و بدانی ازجانب خداست که باعث شادی تو شده است و آن شخصی نیز یکی از عوامل نعمتهای خدا بر تو گردیده است. دوست بداری و خیرخواه او باشی زیرا وسایل نعمتهای الهی هرجا باشند، خود موجب برکت هستند، هرچند از روی قصد نباشد...» (38)
به این ترتیب، خدمتگزار نباید به حجم کار توجه کند بلکه هر نوع خدمتی را که در توان دارد، نثار دیگران کند.